Datalarla cinsiyet eşitsizliğinin yansımaları Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitsizliği kaçınılmaz olarak sivil alanda da yaygın. Araştırmalar ve bu yazıda tecrübelerini paylaşan bayanlar, bayan ve LGBTİ+’lara yönelik cinsiyet temelli ayrımcılık konusunda ortaklaşıyor. Türkiye’de genel olarak sivil toplumun hâlâ “erkek ve yükle yaşlı STK’lardan oluşan bir dünya” olduğunu gösteren saptamalar, hak temelli STK’larda da geçerli görünüyor. Sivil toplumda “acil” meselelerden toplumsal cinsiyet eşitliğine sıra gelmiyor.
SİVİL TOPLUMUN MEVCUT DURUMU
Sivil toplumda bayan ve LGBTİ+ bireylerin mevcut durumunu toplumsal cinsiyet eşitliği dinamikleri özelinde incelerken, Türkiye’deki sivil toplumun genel durumuna değinmek gerekiyor evvela. Sivil toplum demokratik bir toplumun tesisi için hayati bir role sahip; çünkü yasama, yürütme, yargı erki ve medyadan daha sonra “beşinci güç” olarak tanımlanıyor. Öte yandan, kamu kesimi ve özel dalın yanında “üçüncü sektör” olarak tanım ediliyor.
Resmi datalara göre, Türkiye’de aktif 121 binin üzerinde dernek, 6 bine yakın vakıf, 600 civarında sendika, 3 bin oda ve 53 bin kooperatif bulunuyor. 84 milyon nüfuslu Türkiye’de dernek üye sayısı 12 milyon civarında. Nüfusa oranladığımızda, bu oran gelişmiş ülkelere kıyasla pek düşük. Dernek organlarına seçilen üyelerin cinsiyetlere nazaran dağılımı ise 2018 yılına ilişkin datalara bakılırsa şu biçimde: Bayan üye sayısı, 1.851.963 (yüzde 18.85), erkek üye sayısı, 7.974.192 (yüzde 81.15).
Son senelerda STK’ların faaliyet alanlarının çeşitlenmesine ve sayılarının artmasına rağmen, bilhassa 15 Temmuz darbe teşebbüsü daha sonrası yaşanan OHAL süreci, mevzuatta yapılan değişiklikler ve pandemiyle bağlı kısıtlamalar niçiniyle sivil alanın giderek daraldığı, örgütlenme özgürlüğü ihlallerinin arttığı ve bu özgürlüklerin genişletilmesi gerektiğine işaret eden tespitler yaygın olarak lisana getiriliyor. Bu gelişmelerin bir kararı olarak Türkiye’de cinsiyete hassas bilgiye hudutlu ölçüde ulaşılabilmesi, sivil toplumda eşitlik temelinde araştırma yürütmeyi ve tahlil raporları üretmeyi güçleştiriyor. Resmî kurumlar cinsiyete hassas data oluşturmada çok sonlu kalıyor. Bu niçinle, Türkiye’de sivil toplumda faaliyet yürüten bayan ve LGBTİ+ların toplumsal cinsiyet eşitliğine dair lisana getirdikleri tecrübe ve tespitler bilhassa ehemmiyet teşkil ediyor.
TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ VE SİVİL ALAN: KAT EDİLMESİ GEREKEN UZUN YOL
“Toplumsal cinsiyet” kavramı, “kadın-erkek” toplumsal cinsiyet kimlik ve rollerinin pratiklerle şekillendiğini ve değiştirilebilir olduğunu kabul eder. Kavram, bayan, erkek ve LGBTİ+’ların toplum hayatına eşitlikçi bir düzlemde iştiraklerini tarif olarak içerir. UNDP Türkiye tarafınca yayımlanan ayrıntılı bir araştırma ise, Türkiye’nin toplumsal cinsiyet eşitliği performansının ülkenin insani gelişmede kaydettiği ilerlemelerin geneline kıyasla gerisinde kaldığını gösteriyor. Türkiye, UNDP İnsani Gelişme Endeksi’ne (İGE) nazaran son 20 yılda tertipli ilerleme göstermiş ve 2019 yılında 189 ülke içinde 54’üncü sırada (“çok yüksek insani gelişme” kategorisinde) yer almış durumda. Lakin, Türkiye cinsiyete göre ayrıştırılarak Toplumsal Cinsiyete Dayalı Gelişme Endeksi (TCDGE) ile sıralamada dünyada 162 ülke içinde 68’inci sırada bulunuyor ve OECD ülkeleri içinde da TCDGE endeksine bakılırsa en alt sırada yer alıyor.
Toplumsal cinsiyet eşitliği alanında gelişmeleri özetleyen bir öbür araştırmaya nazaran ise Türkiye, “toplumsal cinsiyet eşitliğinde üniversal norm ve stratejilerden giderek daha fazlaca uzaklaşıyor.” Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini İzleme Yıllık Raporu’nda da gösterildiği üzere, 2018 yılından bu yana devlet resmî dokümanlarında, ulusal hareket planlarında ve uygulamada toplumsal cinsiyet eşitliği temel bir norm olarak yer almıyor.
VERİLERLE SİVİL TOPLUMDA CİNSİYET EŞİTSİZLİĞİ: “ERKEK STK’LAR DÜNYASI”
Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitliğinin durumunu üstteki bilgiler ışığında özetledikten daha sonra, sivil toplumda eşitsizliğin yansımalarına bakabiliriz. Mevcut bulgular, 60 bin fiyatlı çalışanın bulunduğu sivil toplum alanında, bayanların sivil toplum kuruluşlarına (STK) iştirakinin düşük oranda olduğunu gösteriyor. Sivil Toplumla Bağlar Genel Müdürlüğü 2019 bilgilerine bakılırsa; dernek organlarına seçilen üyelerin cinsiyet dağılımında bayanlar yüzde 18,85 iken, erkekler yüzde 81,15 erkekler seviyesinde. Karar alma sistemlerinde adamların yüksek orandaki varlığı, sivil alanda cinsiyet eşitliğinin yaygınlaşmadığını açıkça ortaya koyuyor. LGBTİ+’lar ise sivil alanda daha epeyce LGBTİ+ hak örgütlerinde ve bayan STK’larında kendilerine yer bulabiliyor.
Türkiye’de toplumsal cinsiyet temelli eşitsizlikler kaçınılmaz olarak sivil topluma da yansıyor. YADA Vakfı tarafınca 2018 yılında yapılan kapsamlı bir araştırmada, iştirakçilerin yüzde 72.3’ü ortasında oldukları STK’ların erkek üye tartıda olduğunu söylerken; bayanların tartıda olduğu STK’ların oranı yalnızca yüzde 10.4. Araştırmaya bakılırsa, Türkiye’deki dernek üyelerinin ortalama beşte biri bayanlardan, beşte dördü ise erkeklerden oluşuyor. Bu STK’ların da kayda paha bir kısmının bayan örgütlerinden oluştuğu dikkate alındığında “erkek bir STK’lar dünyası ile karşı karşıya olduğumuzu” görüyoruz. Öteki bir deyişle, nüfusun yarısını oluşturan bayanlar, sivil alanın ortalama onda birini oluşturuyor.
Türkiye’de STK’lara üye olan bayan sayısının yanı sıra, karar ve idare organlarında da bayanların varlığı hudutlu. Türkiye sivil toplumundaki kuruluşların yöneticileri tartıyla “erkek, orta eğitim düzeyli, orta yaş ve üzeri” şahıslardan oluşuyor. YADA’nın araştırmasına nazaran, hudutlu sayıdaki bayan yöneticilerin ise daha genç olduğu; “30-39 yaş, yüksek eğitimli ve yüksek gelirli bir kümeye dâhil olma eğilimleri” kelam konusu. Genel olarak sivil topluma dâhil olan bayanların erkeklere kıyasla daha genç yaşta oldukları da söylenebilir. Ayrıyeten, bayan yöneticiler erkeklere bakılırsa sivil alanda daha eğitimliler. Üniversite yahut yüksek lisans/doktora diploması sahip olma oranı bayan yöneticiler içinde yüzde 62.1 iken, bu eğitim dilimindeki adamların oranı yüzde 42.3
SİVİL TOPLUMUN MEVCUT DURUMU
Sivil toplumda bayan ve LGBTİ+ bireylerin mevcut durumunu toplumsal cinsiyet eşitliği dinamikleri özelinde incelerken, Türkiye’deki sivil toplumun genel durumuna değinmek gerekiyor evvela. Sivil toplum demokratik bir toplumun tesisi için hayati bir role sahip; çünkü yasama, yürütme, yargı erki ve medyadan daha sonra “beşinci güç” olarak tanımlanıyor. Öte yandan, kamu kesimi ve özel dalın yanında “üçüncü sektör” olarak tanım ediliyor.
Resmi datalara göre, Türkiye’de aktif 121 binin üzerinde dernek, 6 bine yakın vakıf, 600 civarında sendika, 3 bin oda ve 53 bin kooperatif bulunuyor. 84 milyon nüfuslu Türkiye’de dernek üye sayısı 12 milyon civarında. Nüfusa oranladığımızda, bu oran gelişmiş ülkelere kıyasla pek düşük. Dernek organlarına seçilen üyelerin cinsiyetlere nazaran dağılımı ise 2018 yılına ilişkin datalara bakılırsa şu biçimde: Bayan üye sayısı, 1.851.963 (yüzde 18.85), erkek üye sayısı, 7.974.192 (yüzde 81.15).
Son senelerda STK’ların faaliyet alanlarının çeşitlenmesine ve sayılarının artmasına rağmen, bilhassa 15 Temmuz darbe teşebbüsü daha sonrası yaşanan OHAL süreci, mevzuatta yapılan değişiklikler ve pandemiyle bağlı kısıtlamalar niçiniyle sivil alanın giderek daraldığı, örgütlenme özgürlüğü ihlallerinin arttığı ve bu özgürlüklerin genişletilmesi gerektiğine işaret eden tespitler yaygın olarak lisana getiriliyor. Bu gelişmelerin bir kararı olarak Türkiye’de cinsiyete hassas bilgiye hudutlu ölçüde ulaşılabilmesi, sivil toplumda eşitlik temelinde araştırma yürütmeyi ve tahlil raporları üretmeyi güçleştiriyor. Resmî kurumlar cinsiyete hassas data oluşturmada çok sonlu kalıyor. Bu niçinle, Türkiye’de sivil toplumda faaliyet yürüten bayan ve LGBTİ+ların toplumsal cinsiyet eşitliğine dair lisana getirdikleri tecrübe ve tespitler bilhassa ehemmiyet teşkil ediyor.
TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ VE SİVİL ALAN: KAT EDİLMESİ GEREKEN UZUN YOL
“Toplumsal cinsiyet” kavramı, “kadın-erkek” toplumsal cinsiyet kimlik ve rollerinin pratiklerle şekillendiğini ve değiştirilebilir olduğunu kabul eder. Kavram, bayan, erkek ve LGBTİ+’ların toplum hayatına eşitlikçi bir düzlemde iştiraklerini tarif olarak içerir. UNDP Türkiye tarafınca yayımlanan ayrıntılı bir araştırma ise, Türkiye’nin toplumsal cinsiyet eşitliği performansının ülkenin insani gelişmede kaydettiği ilerlemelerin geneline kıyasla gerisinde kaldığını gösteriyor. Türkiye, UNDP İnsani Gelişme Endeksi’ne (İGE) nazaran son 20 yılda tertipli ilerleme göstermiş ve 2019 yılında 189 ülke içinde 54’üncü sırada (“çok yüksek insani gelişme” kategorisinde) yer almış durumda. Lakin, Türkiye cinsiyete göre ayrıştırılarak Toplumsal Cinsiyete Dayalı Gelişme Endeksi (TCDGE) ile sıralamada dünyada 162 ülke içinde 68’inci sırada bulunuyor ve OECD ülkeleri içinde da TCDGE endeksine bakılırsa en alt sırada yer alıyor.
Toplumsal cinsiyet eşitliği alanında gelişmeleri özetleyen bir öbür araştırmaya nazaran ise Türkiye, “toplumsal cinsiyet eşitliğinde üniversal norm ve stratejilerden giderek daha fazlaca uzaklaşıyor.” Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini İzleme Yıllık Raporu’nda da gösterildiği üzere, 2018 yılından bu yana devlet resmî dokümanlarında, ulusal hareket planlarında ve uygulamada toplumsal cinsiyet eşitliği temel bir norm olarak yer almıyor.
VERİLERLE SİVİL TOPLUMDA CİNSİYET EŞİTSİZLİĞİ: “ERKEK STK’LAR DÜNYASI”
Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitliğinin durumunu üstteki bilgiler ışığında özetledikten daha sonra, sivil toplumda eşitsizliğin yansımalarına bakabiliriz. Mevcut bulgular, 60 bin fiyatlı çalışanın bulunduğu sivil toplum alanında, bayanların sivil toplum kuruluşlarına (STK) iştirakinin düşük oranda olduğunu gösteriyor. Sivil Toplumla Bağlar Genel Müdürlüğü 2019 bilgilerine bakılırsa; dernek organlarına seçilen üyelerin cinsiyet dağılımında bayanlar yüzde 18,85 iken, erkekler yüzde 81,15 erkekler seviyesinde. Karar alma sistemlerinde adamların yüksek orandaki varlığı, sivil alanda cinsiyet eşitliğinin yaygınlaşmadığını açıkça ortaya koyuyor. LGBTİ+’lar ise sivil alanda daha epeyce LGBTİ+ hak örgütlerinde ve bayan STK’larında kendilerine yer bulabiliyor.
Türkiye’de toplumsal cinsiyet temelli eşitsizlikler kaçınılmaz olarak sivil topluma da yansıyor. YADA Vakfı tarafınca 2018 yılında yapılan kapsamlı bir araştırmada, iştirakçilerin yüzde 72.3’ü ortasında oldukları STK’ların erkek üye tartıda olduğunu söylerken; bayanların tartıda olduğu STK’ların oranı yalnızca yüzde 10.4. Araştırmaya bakılırsa, Türkiye’deki dernek üyelerinin ortalama beşte biri bayanlardan, beşte dördü ise erkeklerden oluşuyor. Bu STK’ların da kayda paha bir kısmının bayan örgütlerinden oluştuğu dikkate alındığında “erkek bir STK’lar dünyası ile karşı karşıya olduğumuzu” görüyoruz. Öteki bir deyişle, nüfusun yarısını oluşturan bayanlar, sivil alanın ortalama onda birini oluşturuyor.
Türkiye’de STK’lara üye olan bayan sayısının yanı sıra, karar ve idare organlarında da bayanların varlığı hudutlu. Türkiye sivil toplumundaki kuruluşların yöneticileri tartıyla “erkek, orta eğitim düzeyli, orta yaş ve üzeri” şahıslardan oluşuyor. YADA’nın araştırmasına nazaran, hudutlu sayıdaki bayan yöneticilerin ise daha genç olduğu; “30-39 yaş, yüksek eğitimli ve yüksek gelirli bir kümeye dâhil olma eğilimleri” kelam konusu. Genel olarak sivil topluma dâhil olan bayanların erkeklere kıyasla daha genç yaşta oldukları da söylenebilir. Ayrıyeten, bayan yöneticiler erkeklere bakılırsa sivil alanda daha eğitimliler. Üniversite yahut yüksek lisans/doktora diploması sahip olma oranı bayan yöneticiler içinde yüzde 62.1 iken, bu eğitim dilimindeki adamların oranı yüzde 42.3