Barcali
Active member
- Katılım
- 14 Şub 2021
- Mesajlar
- 1,145
- Puanları
- 38
Unutulan bir Orta Çağ alışkanlığı: Günde iki uyku Beşerler yaklaşık 1000 yıl boyunca günde iki kere uyudu: Bir akşam, bir de sabah. Niye bu biçimde yapıyorlardı? Bu alışkanlık nasıl ve neden kayboldu?
Annesi, kalkıp mütevazı konutlarının ateşinin başına yerleşmiş ve pipo içmeye başlamıştı. Tam o sırada pencerede iki erkek belirdi. Annesine, hazırlanıp kendileriyle gelmesini söylemiş olduler.
Jane sonrasındasında mahkemede, annesinin bu bireyleri bekliyor üzere göründüğünü söylemişti. Annesi onlarla çıkmış ancak gitmedilk evvel kızının kulağına “Güzelce yat, ben sabah bir daha gelirim” demişti. Tahminen annesinin gece yapması gereken bir işi vardı, tahminen de başı beladaydı ve konuttan çıkmanın tehlikeli olduğunu biliyordu.
Sonuçta, Jane’in annesi kelamını tutamadı, konuta tekrar hiç dönmedi. O gece vahşice öldürülmüştü ve daha sonraki günlerde cesedi bulunmuştu. Bu cinayeti kimin ne için işlediği hiç bir vakit çözülmedi.
Yaklaşık 300 yıl daha sonra 1990’lı yılların başında tarihçi Roger Ekirch, Londra’daki Kamu Kayıtları Ofisi’nin kemerli girişinden geçiyordu.
Ekirch, 1838-2003 yılları ortası Birleşik Krallık Ulusal Arşivleri’nin saklandığı bu görkemli gotik binadaki sonsuz raflardaki eski parşömen kağıtlar ve el yazmaları içinde Jane’in mahkeme tabirini buldu. Bu sözdeki bir şeyin fazlaca tuhaf olduğunu düşündü.
Aslında Ekirch arşivlerde, tarihte gece saatleriyle ilgili kitabı için araştırma yapıyordu. Bunun için Orta Çağ’ın başlarından Sanayi İhtilali’ne kadar olan periyodun dokümanlarını taramaya karar vermişti.
Uyku ile ilgili kısmı yazma konusunda canı sıkkındı. Uyku bütün toplumlarda ve devirlerde gerek duyulan, üstelik biyolojik olarak değişmez bir ömür ögesi diye düşünüyordu. Yeni bir şey bulabileceğinden çok kuşkuluydu.
Mahkeme tanıklıklarını, araştırması için bilhassa aydınlatıcı bulmuştu.
ABD’de Virginia Tech Üniversitesi’nden Profesör Ekirch tanıklıklar için “Sosyal tarihçiler için şahane birer kaynak bunlar. Sıkça cürümle ilgisi olmayan faaliyetler hakkında da konuşuyor beşerler bunlarda” diyor.
Lakin Jane’in tanıklığını okurken, 17. yüzyıl hayatına ait daha evvel hiç rastlamadığı çok heyecan verici iki söz dikkatini çekiyor: “İlk uyku”.
Ekirch, “Orijinal belgeyi söz kelime aktarabilirim” derken sesinden, yaptığı keşfin heyecanını onlarca yıl daha sonra hala hissetmek mümkün.
Jane, mahkemedeki tanıklığında iki adam konutlarına gelmeden hemilk evvel, nasıl annesiyle bir arada akşamın birinci uykusundan yeni uyandıklarını anlatıyor. Buna ek bir açıklama yok. Birinci uyku kavramı büsbütün olağan bir şeymiş üzere geçiyor.
Birinci ya da birinci uyku kavramı, geceyi ikiye bölen bir de ikinci uykunun varlığına işaret ediyor.
Bu öylesine tekil bir tuhaflık mı, yoksa daha farklı bir şeyin ipucu muydu?
BİRÇOK KAYNAKTA GEÇİYOR
Ekirch senelerca arşivleri tarıyor ve bu – sonrasındasında iki fazlı uyku diye adlandıracağı- gizemli çift uyku olgusuna fazlaca sayıda daha atıf buluyor.
Bunların kimisi epey bayağı. örneğin dokumacı Jon Cokburne’ün tanıklığında öylesine geçiyor. Lakin mesela Yorkshire’ın East Riding kasabasından Luke Atkinson’unki üzere epeyce daha karanlık olanlar var. Atkinson, karısının tanıklığına göre bir gün iki uykusunun içinde sabaha yanlışsız bir cinayet işliyor ve gece uykuları içinde karanlık işler çevirmek için diğerlerinin konutlarına giriyor.
Profesör Ekirch araştırmasını yazılı kayıtların bulunduğu internet bilgi tabanlarını da kapsayacak biçimde genişlettiğinde iki uyku olgusunun başta düşündüğünden hayli daha yaygın ve “normal” bir şey olduğunu fark ediyor.
İki uyku William Baldwin’in 1561 tarihindeki Kediye Dikkat isimli mizah kitabında da geçiyor. Bazılarına nazaran tarihin birinci romanı olan bu eser, ürkütücü tabiat ötesi güçlere sahip bir kedinin lisanını öğrenen bir erkeğin kıssasını anlatır.
Ancak bütün bunlar buz dağının yalnızca görünen kısmıydı. Ekirch yüzlerce mektupta, günlükte, tıbbi metinlerde, felsefi denemelerde, gazete makalelerinde ve tiyatro oyunlarında gecede iki kere uyumaya verilen binlerce referans buldu.
Bu tarihi alışkanlık “Old Robin of Portingale” üzere baladlara bile girmişti:
“Ve birinci uykundan kalktığında, sıcak bir şey içeceksin ve bir daha sonraki uykundan kalktığında acıların dinecek…”
İKİ FAZLI UYKU
İki fazlı uykunun Orta Çağ’da yalnızca İngiltere’ye mahsus bir alışkanlık da olmadığı anlaşılıyor. Sanayi öncesi biroldukca toplumda da görülüyor.
Birinci uykuya İtalya’da “primo sonno”, Fransa’da “premier somme” deniyor. Hatta Ekirch; Afrika, Güney ve Güney Doğu Asya, Güney Amerika ve Orta Doğu’daki birtakım bölgelerde de çift uyku alışkanlığı olabileceğine dair ispatlar bulmuş.
1555 yılında sömürgecilik senelerında Brezilya’da Rio de Janeiro’da kaleme alınmış bir metinde Tupinamba halkının birinci uykularından daha sonra akşam yemeği yedikleri anlatılıyor. Umman kökenli bir 19. yüzyıl metninde, lokal halkın akşam 22.00 olmadan birinci uykularına yattığı kaydediliyor.
Ekirch iki uykunun Orta Çağ’a has dönemsel bir alışkanlık değil 1000 yıllık bir periyotta yani epeyce daha uzun bir süre biroldukça bölgede en yaygın ahenge alışkanlığı olduğundan kuşkulanmaya başladı. Tahminen de tarih öncesi birinci insanlardan devraldığımız “normal” buydu.
Bulabildiği en eski çift uyku referansı MÖ 8. yüzyılda kaleme alınmış epik Yunan öyküsü Odysseia’dan, sonuncusu de 20. yüzyıl başlarındandı. daha sonrasında çift uyku olgusu ortadan kayboluyordu.
İki uyku nasıl uyunabiliyordu? Ve bu kadar yaygın ve büsbütün olağan bir alışkanlık nasıl büsbütün unutulabildi?
Getty Images
DEĞERLİ BİR VAKİT DİLİMİ
17. yüzyılda uyku şöyleki bir şeydi:
Saat 21.00 ile 23.00 içinde, bulabilecek kadar şanslı olanlar samanla dolu şilteler ya da örtülere, fakirler çıplak döşemeye, daha varlıklı olanlar kuş tüyünden şiltelere uzanıp bir-iki saat uyuyordu.
bu biçimdelar beşerler çoklukla birebir odada birbirine sokularak -tahtakuruları ve bitlerle birlikte- ya da seyahat ediyorlarsa tanımadıkları beşerlerle birlikte uyuyorlardı.
İstenmeyen durumlar yaşanmaması için uyumanın muhakkak toplumsal kuralları vardı. Birbirine değmemek, epey fazla kıpırdanmamak gerekiyordu. Ayrıyeten aşikâr ahenge pozisyonları da vardı. Örneğin kız çocukları yatağın bir yanına, en büyük kız duvara en yakın olacak biçimde sıralanır daha sonra anne ve baba, onun yanına da oğlan çocukları bir daha yaş sırasıyla yatar, aile üyesi olmayanlar da daha ötede yatardı.
İki saat kadar daha sonra beşerler bu birinci uykudan tıpkı bugün sabah uyanıldığı üzere resen uyanmaya başlardı. Gece uyanık geçirilen saatler ekseriyetle sabaha karşı 1.00’e kadar sürerdi.
Uyanık kalınan saatlere “nöbet zamanı” denir, bu aralıkta ay ve yıldızların ya da mum yahut gaz lambalarının ışığında şaşılacak kadar epeyce faydalı ve bayağı iş yapılırdı.
Köylülerin o saatlerde yapacak işleri oluyordu. Hayvanları denetim etmek, dikiş dikmek, yün eğirmek, odun yontmak üzere birfazlaca iş yapılıyordu.
Ekirch’in bulduğu bir metinde bir hizmetkar Westmorland’daki işvereni için gece yarısıyla sabaha karşı 02.00 içinde bira mayalıyordu. Kuşkusuz karanlık hatalılar için de Yorkshire’daki katil üzere gölgelere karışıp saklı işler yapmak için fırsatlar sunuyordu.
Ama iki uyku içindeki bu “nöbet” beraberinde dini faaliyetler için de ayrılabiliyordu. Hristiyanların özel olarak bu vakit dilimi ortasında ettikleri özel dualar ve ibadetler vardı.
Hayata felsefi yaklaşanlar bu saatlerde hayatın manası ve yeni fikirlere baş yorabilirdi.
18. yüzyılın ikinci yarısında Londralı bir tüccar, geceleri aklına gelen parlak fikirleri bir kenara kaydetmeye yarayan “gece hatırlatması” isimli bir tıp defter icat etmişti.
Lakin “nöbet” hem de toplumsallaşma ve seks açısından da kıymetli bir vakit dilimiydi.
Ekirch, “At Day’s Close: A History of Nighttime” (Günün Bitişi: Gece Saatlerinin Tarihi) isimli kitabında insanların birinci uykudan daha sonra sıkça yatakta kalıp sohbet ettiklerini anlatıyor. Bu garip gece saatlerinde yatakta yapılan konuşmalarda beşerler tahminen de gündüz konuşmayı daha güç buldukları daha samimi bahisleri gündeme getirebiliyorlardı.
Yataklarını diğerleriyle paylaşmanın lojistik meseleleriyle karşı karşıya olan eşler için de bu saatler fizikî yakınlık için bir fırsat olabiliyordu. Bütün gün vücut gücüyle çalıştılarsa birinci uyku ile biraz yorgunluk atıyor ve tahminen de yalnız kalma fırsatı buluyorlardı.
Beşerler gece birkaç saat uyanık kaldıktan daha sonra çoklukla bir daha yatıyordu. Bundan daha sonraki etaba “sabah uykusu” deniyor ve bu da gün doğumuna kadar yahut uykuya geçiş saatine bağlı olarak biraz daha uzun sürebiliyordu.
Getty Images
TARİH ÖNCESİNDEN MİRAS
Profesör Ekirch’e nazaran Klasik Devir’de iki uykunun yaygın olduğunu gösteren evraklar var. Yunan biyografi muharriri Plutark’in MS 1. yüzyıldaki, Yunan seyyah Pausanyas’ın, Romalı tarihti Livy’nin ve şair Virgil’in MS 2. yüzyıldaki yapıtlarında referanslar bulmak mümkün.
çabucak sonrasında çift uyku Hristiyan toplumları tarafınca benimseniyor. Onlar da bu iki uyku içindeki vakti dualar okumak ve günah çıkarmalar için âlâ bir fırsat olarak değerlendiriyorlar.
MS 6. yüzyılda Aziz Benedict rahiplerin gece yarısı kalkarak bu türlü ibadet etmesini istiyor ve bu fikir giderek Avrupa’ya yayılıp vakit içinde kitleselleşiyor.
Ancak uykuyu bölmenin faydalarını keşfeden tek hayvan insan değil. Çift uyku tabiatta da var ve biroldukca çeşit iki ya da daha epey bölünmüş uykular uyuyor. Bu onların hem günün en faydalı saatlerinde faal kalabilmesini, yiyecek bulabilmesini birebir vakitte diğer hayvanlara yem olmamasını sağlamaya yarıyor.
Bunun bir örneği halkalı kuyruklu lemurlar. Madagaskar’ın bu kırmızı koca gözleriyle ve halkalı siyah beyaz kuyruklarıyla bilinen çeşidinin tarih öncesi insanlara benzeyen ikiye bölünmüş bir uyku sistemi var. bu biçimdece hem gece hem gündüzün aşikâr kısımlarında uyanık olabiliyorlar.
Kanada’daki Toronto Mississauga Üniversitesi’nden Uyku ve İnsan Evrimi Laboratuvarı Lideri David Samson primatlar ortasına 24 saatlik uyku ve uyanıklık mühletleri bakımından geniş bir çeşitlilik olduğunu söylüyor.
Ekirch uykunun bir vakit içinder farklı vakit içindemaları olabileceğini düşünmüştü fakat birinci defa 1995 yılında Amerikan New York Times gazetesinde yayımlanan, bir uyku deneyiyle ilgili makaleye ulaştığında fazlaca şey değişti.
Deney Zihin Sıhhati Ulusal Enstitüsü’ndan uyku bilimci Thomas Wehr tarafınca 15 erkek üzerinde yapılmıştı.
Birinci hafta deneklerin olağan ahenge kalıpları gözlemleniyor, sonrasındasında geceleri ışıklandırma imkanı ortadan kaldırılarak ışıklı saatleri 16 saatten 10 saate kadar düşürülüyordu. Denekler bu vakti penceresi ya da ışığı olmayan büsbütün karanlık birer odada geçiriyordu. Müzik ya da idmana müsaade verilmiyor ve onun yerine dinlenmeye ve uyumaya yöneltiliyorlardı.
Deneyin başlarında bütün denekler olağan ahenge alışkanlıklarına sahipti. Tek bir kezde gece geç bir saatten sabaha kadar uyuyorlardı. Lakin deney ilerledikçe inanılmaz bir şey oldu.
10 saatlik gün ışığı verilen 4 haftadan daha sonra deneklerin ahenge kalıpları büsbütün değişmişti. Artık uykularını tek bir yatışta değil tıpkı uzunlukta iki kesimde uyuyorlardı. Ortada 1 ila 3 saat uyanık kaldıkları bir süre oluyordu.
Uyku veren melatonin hormonu ölçümleri, deneklerin beden saatlerinin de buna ahenk sağladığını gösteriyordu. Yani uykuları biyolojik seviyede öteki bir biçimde düzenlenmişti.
Wehr bu deneyle iki fazlı uyku niyetini ortaya koyuyordu. Ekirch bu makaleyi okurken düğünü ve çocuklarının doğumundan daha sonra hayatının en heyecanlı anlarını yaşadığını söylüyor.
Yaptığı tarihi araştırmanın nasıl bu bilimsel deneyle olağanüstü halde örtüştüğünü anlatmak için Thomas Wehr’e yazdığı mektubun, Wehr’i de kendisi kadar heyecanlandırdığını anlatıyor.
Daha yakın bir tarihte Kanada’daki Toronto Üniversitesi’nden David Samson tarafınca yapılan bir araştırma da, farklı bulgularla Wehr ve Keirch’in tezlerini doğruluyordu.
David Samson, 2015 yılında farklı üniversitelerden bilim insanlarıyla ve Madagaskar’ın kuzeydoğusunda herkesten uzakta yaşayan Manadena toplumundan gönüllülerle işbirliği ortasında bir araştırma yürüttü.
Manadenaların yaşadığı büyük köy bir ulusal parka bakıyordu. Burada elektrik gitmediğinden geceleri neredeyse binlerce yıldır olduğu kadar karanlıktı.
Deneye katılan birçok tarımla uğraşan Manadenalardan aktimetre ismi verilen, insan aktivitesini hissedip izleyen gelişkin bir aygıt takmaları istendi. bu biçimdece 10 boyunca uyku kalıpları izlenecekti.
Samson, “Suni aydınlatma kullanmayanlarda, gece 1-1.30’a kadar süren bir hareketlilik olduğunu gördük. daha sonra bir daha uyuyor ve hareketsiz oluyorlar, çoklukla güneş doğarken bir daha uyanıyorlardı” diyor.
Bu da aslında iki uyku kalıbının yok olmadığını bugün dünyanın kimi yerlerinde hala geçerli olduğunu gösteriyordu.
YENİ BİR TOPLUMSAL BASKI
Bu araştırmayla birlikte Ekirch insanlığın neden 19. yüzyıl başlarından itibaren iki uyku sistemini terk etmeye başladığını da anlamaya başladı.
Saatlerle belirlenen başka bütün davranış kalıplarımız üzere bunun cevabı da Sanayi İhtilali idi.
Ekirch, “Yapay aydınlatma giderek yaygınlaştı ve gelişti. Evvel gaz lambası vardı. Birinci kere Londra’da kullanılmaya başlamıştı. daha sonra yüzyılın sonlarına yanlışsız elektrik geldi. İlaveten yapay aydınlatma da insanların beden ritimlerini değiştirmenin yanı sıra daha geç saatlere kadar uyanık kalabilmelerini sağladı” diye ekliyor.
Ne var ki beşerler gece saat 21.00’de yatağa gitmiyor olsa da sabah birebir saatlerde kalkmaları gerekiyordu. ötürüsıyla dinlenme müddetlerinden kaybetmişlerdi. Ekirch bu gelişimin, uykunun ağırlaşması ve derinleşmesine niye olduğunu düşünüyor.
Nüfusun beden saatini değiştirmesinin yanısıra yapay ışıklandırma tarihi gelişimi ortasında evvel insanların birinci uykularını uzatıp ikincileri kısaltmaya başladı. Ekirch “Bu değişimi 19. yüzyılda 10’ar yıllık periyotlara baktığımda bakılırsabiliyordum” diyor.
Yapay ışıklandırma her şeyi açıklamasa da 20. yüzyılın sonuna gelindiğinde iki uyku kalıbı büsbütün yok olmuştu. Sanayi İhtilali yalnızca teknolojimizi değil biyolojimizi de değiştirmişti.
Getty Images
YENİ BİR KAYGI
İnsanlığın uyku kalıplarındaki değişikliğin kıymetli bir yan tesiri uykuya yaklaşımların da değişmesi. örneğin fazlaca uyuyanları suçlama ya da erken kalkma ve üretken olma telaşı üzere.
Ekirch bulgularının en memnuniyet verici tarafının, gece yarısı uykusu kaçarak uyanıp uyuyamayanlarla ilgili olduğunu söylüyor.
Uyku kalıplarımızın büsbütün değişmiş olması niçiniyle gece uyanmanın insanlarda panik duygusu yaratabildiğine dikkat çekiyor.
“Bu sorunu hafifçee almak için söylemiyorum. Ben kendim de uyku düzensizliği sorunu çekiyorum. Bunun için ilaç alıyorum” diyen Ekirch, buna karşılık insanlara, insanlığın 1000 yıl boyunca gece yarıları uyandığı anlatıldığında dertlerinin bir ölçüde azaldığını söylüyor.
Ne var ki Ekirch, araştırmasının kararı olarak beşerler lambalarını bir kenara atıp uykularını ikiye bölmeye girişmedilk evvel bir şeyi vurgulamak istiyor: İkili uyku sistemini terk etmiş olmamız bugünün uykularının kalitesinin daha berbat olduğu manasına gelmiyor.
Ekirch uyku problemlerinin epeyce yaygın olduğuna ait fazlaca sayıda habere karşın 21. yüzyılın “uykunun altın çağı” olduğunu düşünüyor. Her şeydilk evvel insanlığın kıymetli bir kısmı evvelki çağlarla kıyaslandığında artık gece yatağında öldürüleceğinden ya da donacağından tasa etmiyor. Bitler ve tahtakurularına katlanmak zorunda değil. Yangın tehlikesi ya da hayli sayıda beşerle bir arada ahenge mecburiyeti de nazarance azaldı.
özetlemek gerekirsesı tek kesim uyku tahminen “doğal” değil. Ancak ergonomik şiltelerimiz ya da çağdaş hijyen ortamlarımız da bir o kadar “doğal” değil. Daha kıymetlisi Ekirch’e nazaran şartlar değişti ve artık geri dönüş kelam konusu değil.
ötürüsıyla yataklarımızdaki samimi gece sohbetlerini, düş tabirlerini, felsefi seyahatleri kaçırıyor olabiliriz ancak en azından fizikî olarak ve güvenlik açısından daha rahat uyuduğumuzu söyleyebiliriz.
Annesi, kalkıp mütevazı konutlarının ateşinin başına yerleşmiş ve pipo içmeye başlamıştı. Tam o sırada pencerede iki erkek belirdi. Annesine, hazırlanıp kendileriyle gelmesini söylemiş olduler.
Jane sonrasındasında mahkemede, annesinin bu bireyleri bekliyor üzere göründüğünü söylemişti. Annesi onlarla çıkmış ancak gitmedilk evvel kızının kulağına “Güzelce yat, ben sabah bir daha gelirim” demişti. Tahminen annesinin gece yapması gereken bir işi vardı, tahminen de başı beladaydı ve konuttan çıkmanın tehlikeli olduğunu biliyordu.
Sonuçta, Jane’in annesi kelamını tutamadı, konuta tekrar hiç dönmedi. O gece vahşice öldürülmüştü ve daha sonraki günlerde cesedi bulunmuştu. Bu cinayeti kimin ne için işlediği hiç bir vakit çözülmedi.
Yaklaşık 300 yıl daha sonra 1990’lı yılların başında tarihçi Roger Ekirch, Londra’daki Kamu Kayıtları Ofisi’nin kemerli girişinden geçiyordu.
Ekirch, 1838-2003 yılları ortası Birleşik Krallık Ulusal Arşivleri’nin saklandığı bu görkemli gotik binadaki sonsuz raflardaki eski parşömen kağıtlar ve el yazmaları içinde Jane’in mahkeme tabirini buldu. Bu sözdeki bir şeyin fazlaca tuhaf olduğunu düşündü.
Aslında Ekirch arşivlerde, tarihte gece saatleriyle ilgili kitabı için araştırma yapıyordu. Bunun için Orta Çağ’ın başlarından Sanayi İhtilali’ne kadar olan periyodun dokümanlarını taramaya karar vermişti.
Uyku ile ilgili kısmı yazma konusunda canı sıkkındı. Uyku bütün toplumlarda ve devirlerde gerek duyulan, üstelik biyolojik olarak değişmez bir ömür ögesi diye düşünüyordu. Yeni bir şey bulabileceğinden çok kuşkuluydu.
Mahkeme tanıklıklarını, araştırması için bilhassa aydınlatıcı bulmuştu.
ABD’de Virginia Tech Üniversitesi’nden Profesör Ekirch tanıklıklar için “Sosyal tarihçiler için şahane birer kaynak bunlar. Sıkça cürümle ilgisi olmayan faaliyetler hakkında da konuşuyor beşerler bunlarda” diyor.
Lakin Jane’in tanıklığını okurken, 17. yüzyıl hayatına ait daha evvel hiç rastlamadığı çok heyecan verici iki söz dikkatini çekiyor: “İlk uyku”.
Ekirch, “Orijinal belgeyi söz kelime aktarabilirim” derken sesinden, yaptığı keşfin heyecanını onlarca yıl daha sonra hala hissetmek mümkün.
Jane, mahkemedeki tanıklığında iki adam konutlarına gelmeden hemilk evvel, nasıl annesiyle bir arada akşamın birinci uykusundan yeni uyandıklarını anlatıyor. Buna ek bir açıklama yok. Birinci uyku kavramı büsbütün olağan bir şeymiş üzere geçiyor.
Birinci ya da birinci uyku kavramı, geceyi ikiye bölen bir de ikinci uykunun varlığına işaret ediyor.
Bu öylesine tekil bir tuhaflık mı, yoksa daha farklı bir şeyin ipucu muydu?
BİRÇOK KAYNAKTA GEÇİYOR
Ekirch senelerca arşivleri tarıyor ve bu – sonrasındasında iki fazlı uyku diye adlandıracağı- gizemli çift uyku olgusuna fazlaca sayıda daha atıf buluyor.
Bunların kimisi epey bayağı. örneğin dokumacı Jon Cokburne’ün tanıklığında öylesine geçiyor. Lakin mesela Yorkshire’ın East Riding kasabasından Luke Atkinson’unki üzere epeyce daha karanlık olanlar var. Atkinson, karısının tanıklığına göre bir gün iki uykusunun içinde sabaha yanlışsız bir cinayet işliyor ve gece uykuları içinde karanlık işler çevirmek için diğerlerinin konutlarına giriyor.
Profesör Ekirch araştırmasını yazılı kayıtların bulunduğu internet bilgi tabanlarını da kapsayacak biçimde genişlettiğinde iki uyku olgusunun başta düşündüğünden hayli daha yaygın ve “normal” bir şey olduğunu fark ediyor.
İki uyku William Baldwin’in 1561 tarihindeki Kediye Dikkat isimli mizah kitabında da geçiyor. Bazılarına nazaran tarihin birinci romanı olan bu eser, ürkütücü tabiat ötesi güçlere sahip bir kedinin lisanını öğrenen bir erkeğin kıssasını anlatır.
Ancak bütün bunlar buz dağının yalnızca görünen kısmıydı. Ekirch yüzlerce mektupta, günlükte, tıbbi metinlerde, felsefi denemelerde, gazete makalelerinde ve tiyatro oyunlarında gecede iki kere uyumaya verilen binlerce referans buldu.
Bu tarihi alışkanlık “Old Robin of Portingale” üzere baladlara bile girmişti:
“Ve birinci uykundan kalktığında, sıcak bir şey içeceksin ve bir daha sonraki uykundan kalktığında acıların dinecek…”
İKİ FAZLI UYKU
İki fazlı uykunun Orta Çağ’da yalnızca İngiltere’ye mahsus bir alışkanlık da olmadığı anlaşılıyor. Sanayi öncesi biroldukca toplumda da görülüyor.
Birinci uykuya İtalya’da “primo sonno”, Fransa’da “premier somme” deniyor. Hatta Ekirch; Afrika, Güney ve Güney Doğu Asya, Güney Amerika ve Orta Doğu’daki birtakım bölgelerde de çift uyku alışkanlığı olabileceğine dair ispatlar bulmuş.
1555 yılında sömürgecilik senelerında Brezilya’da Rio de Janeiro’da kaleme alınmış bir metinde Tupinamba halkının birinci uykularından daha sonra akşam yemeği yedikleri anlatılıyor. Umman kökenli bir 19. yüzyıl metninde, lokal halkın akşam 22.00 olmadan birinci uykularına yattığı kaydediliyor.
Ekirch iki uykunun Orta Çağ’a has dönemsel bir alışkanlık değil 1000 yıllık bir periyotta yani epeyce daha uzun bir süre biroldukça bölgede en yaygın ahenge alışkanlığı olduğundan kuşkulanmaya başladı. Tahminen de tarih öncesi birinci insanlardan devraldığımız “normal” buydu.
Bulabildiği en eski çift uyku referansı MÖ 8. yüzyılda kaleme alınmış epik Yunan öyküsü Odysseia’dan, sonuncusu de 20. yüzyıl başlarındandı. daha sonrasında çift uyku olgusu ortadan kayboluyordu.
İki uyku nasıl uyunabiliyordu? Ve bu kadar yaygın ve büsbütün olağan bir alışkanlık nasıl büsbütün unutulabildi?
Getty Images
DEĞERLİ BİR VAKİT DİLİMİ
17. yüzyılda uyku şöyleki bir şeydi:
Saat 21.00 ile 23.00 içinde, bulabilecek kadar şanslı olanlar samanla dolu şilteler ya da örtülere, fakirler çıplak döşemeye, daha varlıklı olanlar kuş tüyünden şiltelere uzanıp bir-iki saat uyuyordu.
bu biçimdelar beşerler çoklukla birebir odada birbirine sokularak -tahtakuruları ve bitlerle birlikte- ya da seyahat ediyorlarsa tanımadıkları beşerlerle birlikte uyuyorlardı.
İstenmeyen durumlar yaşanmaması için uyumanın muhakkak toplumsal kuralları vardı. Birbirine değmemek, epey fazla kıpırdanmamak gerekiyordu. Ayrıyeten aşikâr ahenge pozisyonları da vardı. Örneğin kız çocukları yatağın bir yanına, en büyük kız duvara en yakın olacak biçimde sıralanır daha sonra anne ve baba, onun yanına da oğlan çocukları bir daha yaş sırasıyla yatar, aile üyesi olmayanlar da daha ötede yatardı.
İki saat kadar daha sonra beşerler bu birinci uykudan tıpkı bugün sabah uyanıldığı üzere resen uyanmaya başlardı. Gece uyanık geçirilen saatler ekseriyetle sabaha karşı 1.00’e kadar sürerdi.
Uyanık kalınan saatlere “nöbet zamanı” denir, bu aralıkta ay ve yıldızların ya da mum yahut gaz lambalarının ışığında şaşılacak kadar epeyce faydalı ve bayağı iş yapılırdı.
Köylülerin o saatlerde yapacak işleri oluyordu. Hayvanları denetim etmek, dikiş dikmek, yün eğirmek, odun yontmak üzere birfazlaca iş yapılıyordu.
Ekirch’in bulduğu bir metinde bir hizmetkar Westmorland’daki işvereni için gece yarısıyla sabaha karşı 02.00 içinde bira mayalıyordu. Kuşkusuz karanlık hatalılar için de Yorkshire’daki katil üzere gölgelere karışıp saklı işler yapmak için fırsatlar sunuyordu.
Ama iki uyku içindeki bu “nöbet” beraberinde dini faaliyetler için de ayrılabiliyordu. Hristiyanların özel olarak bu vakit dilimi ortasında ettikleri özel dualar ve ibadetler vardı.
Hayata felsefi yaklaşanlar bu saatlerde hayatın manası ve yeni fikirlere baş yorabilirdi.
18. yüzyılın ikinci yarısında Londralı bir tüccar, geceleri aklına gelen parlak fikirleri bir kenara kaydetmeye yarayan “gece hatırlatması” isimli bir tıp defter icat etmişti.
Lakin “nöbet” hem de toplumsallaşma ve seks açısından da kıymetli bir vakit dilimiydi.
Ekirch, “At Day’s Close: A History of Nighttime” (Günün Bitişi: Gece Saatlerinin Tarihi) isimli kitabında insanların birinci uykudan daha sonra sıkça yatakta kalıp sohbet ettiklerini anlatıyor. Bu garip gece saatlerinde yatakta yapılan konuşmalarda beşerler tahminen de gündüz konuşmayı daha güç buldukları daha samimi bahisleri gündeme getirebiliyorlardı.
Yataklarını diğerleriyle paylaşmanın lojistik meseleleriyle karşı karşıya olan eşler için de bu saatler fizikî yakınlık için bir fırsat olabiliyordu. Bütün gün vücut gücüyle çalıştılarsa birinci uyku ile biraz yorgunluk atıyor ve tahminen de yalnız kalma fırsatı buluyorlardı.
Beşerler gece birkaç saat uyanık kaldıktan daha sonra çoklukla bir daha yatıyordu. Bundan daha sonraki etaba “sabah uykusu” deniyor ve bu da gün doğumuna kadar yahut uykuya geçiş saatine bağlı olarak biraz daha uzun sürebiliyordu.
Getty Images
TARİH ÖNCESİNDEN MİRAS
Profesör Ekirch’e nazaran Klasik Devir’de iki uykunun yaygın olduğunu gösteren evraklar var. Yunan biyografi muharriri Plutark’in MS 1. yüzyıldaki, Yunan seyyah Pausanyas’ın, Romalı tarihti Livy’nin ve şair Virgil’in MS 2. yüzyıldaki yapıtlarında referanslar bulmak mümkün.
çabucak sonrasında çift uyku Hristiyan toplumları tarafınca benimseniyor. Onlar da bu iki uyku içindeki vakti dualar okumak ve günah çıkarmalar için âlâ bir fırsat olarak değerlendiriyorlar.
MS 6. yüzyılda Aziz Benedict rahiplerin gece yarısı kalkarak bu türlü ibadet etmesini istiyor ve bu fikir giderek Avrupa’ya yayılıp vakit içinde kitleselleşiyor.
Ancak uykuyu bölmenin faydalarını keşfeden tek hayvan insan değil. Çift uyku tabiatta da var ve biroldukca çeşit iki ya da daha epey bölünmüş uykular uyuyor. Bu onların hem günün en faydalı saatlerinde faal kalabilmesini, yiyecek bulabilmesini birebir vakitte diğer hayvanlara yem olmamasını sağlamaya yarıyor.
Bunun bir örneği halkalı kuyruklu lemurlar. Madagaskar’ın bu kırmızı koca gözleriyle ve halkalı siyah beyaz kuyruklarıyla bilinen çeşidinin tarih öncesi insanlara benzeyen ikiye bölünmüş bir uyku sistemi var. bu biçimdece hem gece hem gündüzün aşikâr kısımlarında uyanık olabiliyorlar.
Kanada’daki Toronto Mississauga Üniversitesi’nden Uyku ve İnsan Evrimi Laboratuvarı Lideri David Samson primatlar ortasına 24 saatlik uyku ve uyanıklık mühletleri bakımından geniş bir çeşitlilik olduğunu söylüyor.
Ekirch uykunun bir vakit içinder farklı vakit içindemaları olabileceğini düşünmüştü fakat birinci defa 1995 yılında Amerikan New York Times gazetesinde yayımlanan, bir uyku deneyiyle ilgili makaleye ulaştığında fazlaca şey değişti.
Deney Zihin Sıhhati Ulusal Enstitüsü’ndan uyku bilimci Thomas Wehr tarafınca 15 erkek üzerinde yapılmıştı.
Birinci hafta deneklerin olağan ahenge kalıpları gözlemleniyor, sonrasındasında geceleri ışıklandırma imkanı ortadan kaldırılarak ışıklı saatleri 16 saatten 10 saate kadar düşürülüyordu. Denekler bu vakti penceresi ya da ışığı olmayan büsbütün karanlık birer odada geçiriyordu. Müzik ya da idmana müsaade verilmiyor ve onun yerine dinlenmeye ve uyumaya yöneltiliyorlardı.
Deneyin başlarında bütün denekler olağan ahenge alışkanlıklarına sahipti. Tek bir kezde gece geç bir saatten sabaha kadar uyuyorlardı. Lakin deney ilerledikçe inanılmaz bir şey oldu.
10 saatlik gün ışığı verilen 4 haftadan daha sonra deneklerin ahenge kalıpları büsbütün değişmişti. Artık uykularını tek bir yatışta değil tıpkı uzunlukta iki kesimde uyuyorlardı. Ortada 1 ila 3 saat uyanık kaldıkları bir süre oluyordu.
Uyku veren melatonin hormonu ölçümleri, deneklerin beden saatlerinin de buna ahenk sağladığını gösteriyordu. Yani uykuları biyolojik seviyede öteki bir biçimde düzenlenmişti.
Wehr bu deneyle iki fazlı uyku niyetini ortaya koyuyordu. Ekirch bu makaleyi okurken düğünü ve çocuklarının doğumundan daha sonra hayatının en heyecanlı anlarını yaşadığını söylüyor.
Yaptığı tarihi araştırmanın nasıl bu bilimsel deneyle olağanüstü halde örtüştüğünü anlatmak için Thomas Wehr’e yazdığı mektubun, Wehr’i de kendisi kadar heyecanlandırdığını anlatıyor.
Daha yakın bir tarihte Kanada’daki Toronto Üniversitesi’nden David Samson tarafınca yapılan bir araştırma da, farklı bulgularla Wehr ve Keirch’in tezlerini doğruluyordu.
David Samson, 2015 yılında farklı üniversitelerden bilim insanlarıyla ve Madagaskar’ın kuzeydoğusunda herkesten uzakta yaşayan Manadena toplumundan gönüllülerle işbirliği ortasında bir araştırma yürüttü.
Manadenaların yaşadığı büyük köy bir ulusal parka bakıyordu. Burada elektrik gitmediğinden geceleri neredeyse binlerce yıldır olduğu kadar karanlıktı.
Deneye katılan birçok tarımla uğraşan Manadenalardan aktimetre ismi verilen, insan aktivitesini hissedip izleyen gelişkin bir aygıt takmaları istendi. bu biçimdece 10 boyunca uyku kalıpları izlenecekti.
Samson, “Suni aydınlatma kullanmayanlarda, gece 1-1.30’a kadar süren bir hareketlilik olduğunu gördük. daha sonra bir daha uyuyor ve hareketsiz oluyorlar, çoklukla güneş doğarken bir daha uyanıyorlardı” diyor.
Bu da aslında iki uyku kalıbının yok olmadığını bugün dünyanın kimi yerlerinde hala geçerli olduğunu gösteriyordu.
YENİ BİR TOPLUMSAL BASKI
Bu araştırmayla birlikte Ekirch insanlığın neden 19. yüzyıl başlarından itibaren iki uyku sistemini terk etmeye başladığını da anlamaya başladı.
Saatlerle belirlenen başka bütün davranış kalıplarımız üzere bunun cevabı da Sanayi İhtilali idi.
Ekirch, “Yapay aydınlatma giderek yaygınlaştı ve gelişti. Evvel gaz lambası vardı. Birinci kere Londra’da kullanılmaya başlamıştı. daha sonra yüzyılın sonlarına yanlışsız elektrik geldi. İlaveten yapay aydınlatma da insanların beden ritimlerini değiştirmenin yanı sıra daha geç saatlere kadar uyanık kalabilmelerini sağladı” diye ekliyor.
Ne var ki beşerler gece saat 21.00’de yatağa gitmiyor olsa da sabah birebir saatlerde kalkmaları gerekiyordu. ötürüsıyla dinlenme müddetlerinden kaybetmişlerdi. Ekirch bu gelişimin, uykunun ağırlaşması ve derinleşmesine niye olduğunu düşünüyor.
Nüfusun beden saatini değiştirmesinin yanısıra yapay ışıklandırma tarihi gelişimi ortasında evvel insanların birinci uykularını uzatıp ikincileri kısaltmaya başladı. Ekirch “Bu değişimi 19. yüzyılda 10’ar yıllık periyotlara baktığımda bakılırsabiliyordum” diyor.
Yapay ışıklandırma her şeyi açıklamasa da 20. yüzyılın sonuna gelindiğinde iki uyku kalıbı büsbütün yok olmuştu. Sanayi İhtilali yalnızca teknolojimizi değil biyolojimizi de değiştirmişti.
Getty Images
YENİ BİR KAYGI
İnsanlığın uyku kalıplarındaki değişikliğin kıymetli bir yan tesiri uykuya yaklaşımların da değişmesi. örneğin fazlaca uyuyanları suçlama ya da erken kalkma ve üretken olma telaşı üzere.
Ekirch bulgularının en memnuniyet verici tarafının, gece yarısı uykusu kaçarak uyanıp uyuyamayanlarla ilgili olduğunu söylüyor.
Uyku kalıplarımızın büsbütün değişmiş olması niçiniyle gece uyanmanın insanlarda panik duygusu yaratabildiğine dikkat çekiyor.
“Bu sorunu hafifçee almak için söylemiyorum. Ben kendim de uyku düzensizliği sorunu çekiyorum. Bunun için ilaç alıyorum” diyen Ekirch, buna karşılık insanlara, insanlığın 1000 yıl boyunca gece yarıları uyandığı anlatıldığında dertlerinin bir ölçüde azaldığını söylüyor.
Ne var ki Ekirch, araştırmasının kararı olarak beşerler lambalarını bir kenara atıp uykularını ikiye bölmeye girişmedilk evvel bir şeyi vurgulamak istiyor: İkili uyku sistemini terk etmiş olmamız bugünün uykularının kalitesinin daha berbat olduğu manasına gelmiyor.
Ekirch uyku problemlerinin epeyce yaygın olduğuna ait fazlaca sayıda habere karşın 21. yüzyılın “uykunun altın çağı” olduğunu düşünüyor. Her şeydilk evvel insanlığın kıymetli bir kısmı evvelki çağlarla kıyaslandığında artık gece yatağında öldürüleceğinden ya da donacağından tasa etmiyor. Bitler ve tahtakurularına katlanmak zorunda değil. Yangın tehlikesi ya da hayli sayıda beşerle bir arada ahenge mecburiyeti de nazarance azaldı.
özetlemek gerekirsesı tek kesim uyku tahminen “doğal” değil. Ancak ergonomik şiltelerimiz ya da çağdaş hijyen ortamlarımız da bir o kadar “doğal” değil. Daha kıymetlisi Ekirch’e nazaran şartlar değişti ve artık geri dönüş kelam konusu değil.
ötürüsıyla yataklarımızdaki samimi gece sohbetlerini, düş tabirlerini, felsefi seyahatleri kaçırıyor olabiliriz ancak en azından fizikî olarak ve güvenlik açısından daha rahat uyuduğumuzu söyleyebiliriz.